Poznańska Wiki
Advertisement
Poznańska Wiki
Pyra Tej Poznan

Poznańska gwara na wlepkach

Quote3  Pogranicze stylu potocznego polszczyzny ogólnej i dialektów ludowych stanowi miejska polszczyzna potoczna zwana na ogół gwarą miejską  Quote2
Mowa mieszkańców Poznania, red. M. Gruchmanowa, Poznań 1987
Stary Marych

Pomnik Starego Marycha - postaci bezapelacyjnie kojarzącej się z gwarą poznańską i jedyny związany z gwarą pomnik w Polsce

Blubry_Starego_Marycha_-_Wycieczka

Blubry Starego Marycha - Wycieczka

„Blubry Starego Marycha - Wycieczka”

Gwara poznańska - gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i regionu. Wywodzi się ze staropolskiego dialektu wielkopolskiego, a dzisiaj zawiera wiele zapożyczeń z języka niemieckiego, widocznych zarówno w wymowie, gramatyce jak i słownictwie. Typowe dla gwary poznańskiej są specyficzne wykrzykniki typu "Łe" oraz "tej".

Zwykle gwara miejska przypisywana jest niższym, niewykształconym warstwom społecznym, w Poznaniu jednak „cechy dialektu wielkopolskiego, a także zapożyczone w okresie zaborów z języka niemieckiego, przy znacznym oddziaływaniu języka ogólnopolskiego, miały i mają nadal szeroki zasięg społeczny (obejmują również warstwy inteligenckie)”.

Gwara miejska w Poznaniu dowodzi swej żywotności nazywając dzisiaj zjawiska i pojęcia nowsze, n.p. bimba - tramwaj, pestka - poznański szybki tramwaj, odbić - skasować bilet, nadusić - wcisnąć przycisk, okrąglak - dom handlowy w budynku o kształcie walca, cyglorz - zakłady im. Hipolita Cegielskiego, mobilak/mobilok - telefon komórkowy, klaptok - laptop.

Historia[]

Historycznie gwara poznańska pochodzi z dialektu wielkopolskiego z typową wymową, zaśpiewem, dźwięcznymi głoskami i brakiem mazurzenia. Dialekt wielkopolski był podstawą języka staropolskiego w państwie polskim do momentu, kiedy stolica została przeniesiona z Gniezna do Krakowa, gdzie rolę wiodącą przejął dialekt małopolski. Do dzisiaj są w gwarze poznańskiej obecne staropolskie pojęcia, jak "sklep" - piwnica, "skład" - sklep, "modry" - niebieski, "młodzie" - drożdże, "posowa" - sufit, "polepa" - podłoga, itd. Typowe dla gwary poznańskiej są też dawne formy łączników "zez" i "wew", obecne w dzisiejszym języku polskim tylko w wyrażeniu "w tę i wew tę". [1]

Po lokowaniu Poznania w 1253 na prawie magdeburskim, do poznańskiego regiolektu zaczęły naturalnie wpływać pierwsze germanizmy, związane z administracją miasta oraz z rozwojem budownictwa i gospodarki, takie jak burmistrz, ratusz, warsztat, rynek, rynna, cegła, dach, szyba, spichlerz, fartuch, farba-barwa, itd. Te same germanizmy urbanistyczne i kulturowe przeszły także do ogólnej staropolszczyzny, rozwijającej się między stołecznym Gnieznem a biskupstwem poznańskim, i od tego czasu są obecne w polszczyźnie, która wykształciła się w dzisiejszy język polski. [1]

Ponowna, tym razem bardzo intensywna, germanizacja poznańskiej gwary sięga końca XVIII w., kiedy to Poznań znalazł się w granicach zaboru pruskiego. Język niemiecki obecny w urzędach, instytucjach i szkołach wywarł trwałe piętno na mowie Wielkopolan i poznaniaków. Mimo, że władze pruskie nie karały posługiwania się językiem polskim, poprzez liczne zabiegi prawne i faktyczne nie sprzyjały rozwojowi języka ojczystego wśród polskiej ludności na terenie zaboru. Język polski był stopniowo usuwany z urzędów, aż w roku 1887 usunięto go z programu nauczania ze wszystkich szkół ludowych Prus Zachodnich i Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

Profesor Monika Gruchmanowa, wybitna badaczka gwary, wskazuje kilka przyczyn obecności germanizmów i słownictwa gwarowego w polszczyźnie używanej w regionie [1]:

  • rozwój i strukturę społeczną miasta,
  • związek z gwarami w wyniku wchłaniania ludności wiejskiej i z małych miasteczek Wielkopolski,
  • brak nauki języka polskiego w szkołach publicznych (w latach 1887-1918),
  • stały do roku 1918 kontakt z „żywiołem niemieckim”.

Drugim niezwykle istotnym dla poznańskiej polszczyzny okresem był czas po zakończeniu II wojny światowej. O ile przed wojną Poznań był miastem rzemieśliczno-kupiecko-urzędniczym, to po 1945 roku nastąpiła zmiana struktury ludnościowej w stronę robotniczo-inteligenckiej. Proces intensywnej industrializacji przyciągnął do Poznania tylko do 1950 roku ponad 157.000 ludzi, w znacznej mierze mieszkańców wielkopolskich wsi i miasteczek. Przyjezdni z jednej strony przejmowali lokalne zwyczaje językowe, a jednocześnie zachowywali w swym języku przejęte w rodzinnych stronach naleciałości gwarowe.

Cechy gwary[]

Charakterystyczne cechy gwary poznańskiej opisane w kontraście do standardowej polszczyzny:

  • charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
  • wymowa o jako kontynuanta dawnego a pochylonego, np.: kolejorz (kolejarz), chłopok (chłopak)
  • wymowa u lub ó zamiast o, np.: cóś (coś), doktór (doktor)
  • wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó, np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę wodą od ogórków)
  • wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko (łóżko)
  • wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
  • wymowa yj lub ij zamiast końcówki -ej, np.: gorzyj (gorzej), lepij (lepiej)
  • wymowa ej zamiast aj, np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)
  • wymowa zamiast , np.: diaboł (diabeł)
  • wymowa u zamiast ół, lub łu, np.: na du (na dół), dugi (długi), suchej (słuchaj)
  • wymowa zamiast lub , np.: kupiuł (kupił), buł (był)
  • wymowa końcówki -om zamiast , np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)
  • wymowa samogłosek nosowych ę, ą jako in, , im, yn, , ym, un, , um, np. śfinto (święto), piuntek (piątek), chcum (chcą), Dymbiec (Dębiec)
  • udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: krug otfrunoł (kruk odfrunął), schyłeg nocy (schyłek nocy), mozd Rocha (most Rocha)
  • wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
  • miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)
  • zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
  • stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i ) np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)
  • w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski (gnieźnieński)
  • przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
  • zmiana rodzaju np.: por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla
  • zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
    • niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z na , np.: lekcją (lekcję)
    • mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
    • w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi (dobrzy), dzici (dzicy)
    • w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów (myszy), wsiów (wsi)
    • zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch)
    • końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi)
    • celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi (wujowi)
  • niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce (to słońce)
  • zmiany w wymowie czasowników:
    • zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
    • zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą)
    • końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy
    • końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
    • odmiana czasowników przez „żem” w czasie przeszłym, np. [ja] żem widział(widziałem), [ty] żeś widział (widziałeś), [ja] widziałżem (widziałem), [ty] widziałżeś (widziałeś)
    • zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), poszłem (poszedłem)
    • zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione)
  • zmienione formy przysłówków np.: możno (można), skędy (skąd)
  • podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)
  • niemiecki wzór wymowy:
    • litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja (sensacja), uniwerzytet (uniwersytet)
    • niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea, np.: Ojropa (Europa), idejał (ideał)
    • obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: On jest 20 lat stary (On ma 20 lat niem. Er ist 20 Jahre alt)
    • obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
  • nie należące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające

W gwarze poznańskiej występują też charakterystyczne rzeczowniki oddczasownikowe niespotykane poza tą gwarą np. ostrzytko (temperówka), golitko (żyletka), graitko/grajotko (instrument muzyczny lub odbiornik radiowy), bojonczka (tchórz).

Typowe zwroty[]

Oto kilka przykładów zapożyczeń z niemieckiego: bana (niem. Bahn) oznacza pociąg, rychtyk (niem. richtig) - dobrze, właściwie, ancug (niem. Anzug) - garnitur itd. Poznaniaka, podobnie jak Niemca, nie boli głowa, tylko ma ból głowy, nie ma 20 lat, tylko jest 20 lat stary (nie. ist 20 Jahre alt). Podobne zapożyczenia występują również w niemieckiej wymowie np. sąsiadujących samogłosek eu i ea - idejał (ideał).

Niektórych popularnych gwarowych zwrotów próżno jednak szukać w słowniku języka niemieckiego. Słowo pyrka (czyli ziemniak) wiąże się z Peru, skąd pochodzi ten „kultowy” dla Poznania element jadłospisu. Początkowo używane określenie perki z czasem zmieniło się w pyrki.

W Poznaniu telewizor się zapala, a nie włącza, drzwi się zaklucza, a nie zamyka, nosi się koszulkę na naramkach, nie na ramiączkach. Dlatego gdy ktoś w tramwaju prosi cię o skasowanie biletu, to znaczy, że jest napływowy (gwarowo galon) - w stolicy Pyrlandii bilety w bimbie się przecież odbija.

Popularyzatorzy gwary[]

W latach 60. XX wieku poznańska rozgłośnia Polskiego Radia nadawała cykl „Wuja Ceśku opowiada”, opracowany i wygłaszany przez Stanisława Strugarka.

Wielką popularnością cieszył się nadawany w latach 1983-1999 program radiowy „Blubry Starego Marycha” Juliusza Kubla, w którym nieżyjący już aktor Marian Pogasz poznańską gwarą blubrał o codziennych troskach tytułowego bohatera.

Gwara obecnie[]

Poznańska gwara wciąż ma się dobrze. Wiele jej zwrotów funkcjonuje w codziennym życiu, używają ich często także ludzie bardzo młodzi. W mieście odbywają się liczne konkursy gwary poznańskiej (np. „Godejcie po naszymu”), w których startują i dziadkowie, i wnuki. Chyba więc jeszcze długo do Poznania będziemy jeździć na pyry.

Przypisy[]

  1. 1,0 1,1 1,2 „Mowa mieszkańców Poznania”, red. M. Gruchmanowa, Poznań 1987
Advertisement